Deze tekst verscheen oorspronkelijk in oktober 2020 als een blog tekst op locatie.hansroels.be, een Nederlandstalige blog over in situ en locatiespecifieke klankkunst.
-- -- --
Sensuele kunst
Een half jaar geleden ontdekte ik het boek ′The Spell of the Sensuous′ (1996) van David Abram. De wereld is expressief, schrijft Abram; mensen, dieren, planten, bergen of de wind handelen en communiceren voortdurend met hun omgeving. Al deze levensvormen praten door, met en tegen elkaar. De menselijke taal en cultuur ontwikkelen zich niet enkel tussen mensen onderling maar ook in samenspraak met plaatsen, lokale dieren, planten en natuurelementen. Muzikanten die in-situ performances maken, herkennen deze levensvisie. Zij zoeken vaak net levende plaatsen om de expressieve omgeving daar aan het woord te laten. Op een plein kun je muziek maken, samenspelen met voorbijgangers, inspelen op het koerend geluid van duiven of de akoestiek van die plek hoorbaar maken.
In deze wereldse opvatting van kunst is sensualiteit meer dan het louter tactiele, meer dan het voelen van trillende klank op je huid. In essentie gaat het over geluid ervaren als een onderdeel van wereldse activiteiten, als onlosmakelijk verbonden met de levende, directe omgeving en haar geluiden, bewegingen en lichamen. Visuele, auditieve, tactiele en andere ervaringen lopen door elkaar in die dagelijkse wereld; actief doen en passief ervaren zijn met elkaar verstrengeld. Sensuele klankkunst betekent dus dat een kunstenaar geluid als een onderdeel van de dynamische, complexe realiteit laat actief zijn. Een 'gemaakt' muziekwerk is dan slechts één stem binnen een polyfonie van omgevingsgeluiden en zintuiglijke ervaringen; klank verschijnt dan in heel verschillende gedaantes en is op talrijke wijzen verbonden met lokale fenomenen en levende wezens. In Shiiin van Sytze Pruiksma bijvoorbeeld maken twee muzikanten met een karretje vol muziekinstrumenten, klankobjecten en luidsprekers een wandeling door de natuur, samen met het publiek. Ze staan af en toe stil om mee te spelen met omgevingsgeluiden of opnames te laten horen. De performance wil eigenlijk de aandacht aanscherpen voor wat rondom de muzikanten gebeurt en hoorbaar is. De focus ligt niet meer op het ′podium′ en het autonome kunstwerk. Een ander voorbeeld: Stephen Chase is een Engelse componist en improvisator die ′walking music′ maakt, wandelingen doorheen een stad waarbij de wandelaars ook performers zijn en muziek maken. Hij toont dat luisteren en klank maken iets is dat je heel vaak al bewegend doet, dus niet vanop je stoel. Je wandelt door de stad en hoort vogels, mensen, gebouwen, gangen, straten ′in beweging′. Onvermijdelijk maak je als wandelaar en dus performer ook zelf klank door te bewegen en die klank is telkens weer bijgewerkt door de specifieke akoestiek van een plek en gebonden aan (de mogelijkheden en ritme van) je eigen lichaam.
Sensuele kunst -in de betekenis van wereldse kunst- is meer dan een lofzang op de onmiddelijkheid, ook al hebben sommige in-situ muzikanten zoals Pauline Oliveros sterk de nadruk gelegd op de hier-en-nu ervaring. Bij Oliveros betekent dit geconcentreerd luisteren naar jezelf, de anderen, de omgeving en improviseren met tijdelijkheid en lichamelijkheid. Je hoeft plaats- en tijdoverstijgende fenomenen zoals geschiedenissen, ideeën en technologiën niet achter je te laten om verbonden te raken met de dagelijkse wereld. Een plaats, haar bewoners, voorbijgangers, architectuur, geologie, microklimaat, enz. kunnen ook dynamisch gevormd en bepaald zijn door een verhaal, globale weersfenomenen of specifieke technologieën. De uitdaging is het om deze plaats- en tijdsoverstijgende fenomenen in te passen in een gewone, dagelijkse omgeving. Zo blijven het overstijgende-abstracte en plaatselijke-tijdelijke evenwaardig naast elkaar bestaan en krijg je een blik op een complexere hier-en-nu wereld. Het evenwaardig naast elkaar plaatsen is volgens mij eerder een inpassen van die overstijgende abstracties in een levend hier en nu, dan omgekeerd, want het is de fysieke wereld die uiteindelijk die ideeën, technologie en kennis herbergt en concretiseert (in lichamen, gereedschappen, landschappen, etc.). De voorstelling en enscenering van die 'abstracte' fenomenen is dus cruciaal in sensuele kunst. Sluit je het publiek auditief en visueel af van de direkte omgeving -zoals in een concertzaal- om vervolgens field recordings of live elektronische muziek te laten horen, dan creëert de hele enscenering en ritualisering een 'machtig' beeld van die abstracte kunst en (audio)technologie, want er is geen weerbarstige, levende omgeving die een tegengewicht biedt en waarin vanalles te horen en te zien is.
In mijn eigen Not necessarily music en Glass horen het publiek en de muzikanten ook een soort van field recordings. Maar in dit geval zit het publiek zelf 'in the field': ze zien en horen waar die omgevingsgeluiden rondom zich opgevangen worden door microfoons en hoe de muzikanten omgaan met de omgeving. Technologie als muziekinstrumenten, speakers of laptops scheppen in deze werken - en in het eerdergenoemde werk van Pruiksma - geen zelfstandige, illusionaire klankwereld vol muzikale logica of expressie maar zorgen voor een versterking en uitdieping van de omringende, fysieke wereld. Een belangrijk effect van de inbedding van plaats-en-tijd-overschrijdende fenomenen is contextualisering. De luidsprekers produceren geen 'full sound', almachtig muziekstuk meer, de omgeving is zichtbaar geworden en de akoestische omgevingsgeluiden blijven hoorbaar naast het geluid van de speakers. De muzikanten zijn in deze performances niet de enigen die actief handelen, er lopen, praten of rijden af en toe nog andere mensen ('voorbijgangers') op de concertplaats. De inbedding in een levende omgeving zorgt ervoor dat de ene sensuele ervaringen (bv. luisteren naar de luidsprekers) voortdurend gekoppeld kan worden aan andere (bv. luisteren naar een fietser die langsrijdt). Het 'kunstzinnige' muziekwerk en de 'gewone', direkte omgeving worden complex, veelzijdig te ervaren en interpreteren. Op deze manier kunnen performers en publiek een kunstwerk -en de omgeving- contextualiseren en relativeren, ze kunnen (luister)ervaringen of 'abstracte' ideeën vergelijken met wat ze nog ervaren op die plaats.
De sensuele wereld is een plaats vol handelingen en ervaringen van levende, belichaamde mensen, dieren, planten en natuurkrachten. Sensuele kunst betekent dit samenleven aanvaarden, vieren of er op zijn minst gevoelig voor zijn en bijgevolg kunst letterlijk een plaats geven in een levende plek. De wereld is expressief, zoals David Abram al zo mooi beschreven had in zijn boek ′The Spell of the Sensuous′…