Dromen van publieke muziekrobots
Muziekautomaten hebben in het verleden een nauwe relatie gehad met publieke ruimtes, zeker in de Lage Landen. In de voorbije eeuwen kon je in één Nederlandse of Belgische stad meerdere kerkklokken en beiaarden aantreffen die speelden om het uur aan te geven, of overlijdens, geboortes en feesten aan te kondigen. Rondtrekkende zangers hadden draaiorgels om op pleinen verhalen en nieuwsberichten te verspreiden. In de eerste helft van de 20ste eeuw zorgden automatische piano's, orgels en orkestrions voor vermaak op dansfeesten en kermissen. Muziekautomaten intensifieerden de gemeenschappelijke momenten en plaatsen, ze vormden samen met muzikanten, kerk, gelovigen, e.a. een gemeenschap en maakte die gemeenschappelijke ervaring in zekere zin 'bespeelbaar' (...wie bespeelde wie?).
In de tweede helft van de 20ste eeuw verminderde de invloed van de kerk op openbare plaatsen en nam Koning auto, als ultiem symbool van vooruitgang en individualisering de straat over. Openbare plaatsen werden vooral als transport- of parkeerplekken beschouwd. Gelukkig is geleidelijk aan de tijdsgeest veranderd en hebben publieke straten en parken opnieuw meer aandacht gekregen. Als buitenspelend kind werd je in de jaren 70 en 80 nog als 'straatloper' bestempeld, nu is het besef gegroeid dat kinderen én volwassenen nood hebben aan publieke hoekjes, markten, volksrestaurants, etc. om te spelen, vieren, sporten, rusten, enz. Als kerkgebouwen nu (vaak) leeg staan, zoeken verenigingen, actiegroepen en politici naar manieren om in of rond die kerken nieuwe publieke, democratische ontmoetingsplaatsen te creëren, die diverse noden invullen en ook als een centrum voor een buurt of stad fungeren. Anno 2024 liggen er kansen om opnieuw gestalte te geven aan een 'gemeenschappelijke' plaats... en dan verschijnen de muziekautomaten weer op het toneel, weliswaar in een nieuw kleedje.
In de voorbije decennia evolueerden die muziekautomaten naar gedigitaliseerde muziekrobots. De geproduceerde klank blijft akoestisch maar de elektro-mechanica om kloppers, blazers, etc. te laten bewegen en spelen wordt door een processor (op het instrument) gecontroleerd. Nieuwe onderdelen van instrumenten zijn nu speelbaar (bv. de windtoevoer van een orgel) en kunstenaars, hackers en ingenieurs proberen ook klankmachines en instrumenten (trompet, cello, etc.) te automatiseren die dat vroeger (moeilijk of) niet waren. In Stichting Logos (Gent) bv. is een volledig orkest gebouwd van gerobotiseerde instrumenten, van herkenbare orgels of vibrafoons tot minder conventionele windmachines, donderblikken, deurbellen of lange veren. Deze nieuwe muziekrobots zijn ook in hoge mate modulair geworden: ze zijn vlot aan te sluiten op andere audio toestellen, computers of interfaces. Je kunt bv. eenvoudig een pianotoetsenbord verbinden met zo'n robot om het als een 'gewoon' muziekinstrument te bespelen.
Deze robotisering vond plaats binnen de experimentele muziek, digitale kunst of technologisch onderzoek, in labo's, concertzalen en musea, met weinig toepassingen voor openbare pleinen of straten. Toch zie ik de resultaten van deze robotontwikkelingen als veelbelovend voor de publieke ruimte want ze maken een rijk palet aan sociale interacties mogelijk. Laat mij dit verduidelijken met het voorbeeld van een kleine orgelrobot die een vaste plek zou hebben in de hoek van een pleintje en beheerd wordt door een groep enthousiastelingen. Een bewoner of buurtmuzikant kan dan bv. een eenvoudige tune of kort muziekstuk maken dat wekelijks op een marktdag of terugkerende sociale gebeurtenis afgespeeld wordt. Op grotere, jaarlijkse of eenmalige feesten kan een band de muziekrobot integreren in een live concert of kan er een participatieve installatie op straat gemaakt worden waarmee iedereen voor één dag de lokale muziekrobots bespeelt. Of op de jaarlijkse 'Dag van de Natuur' werken natuurliefhebbers samen met kunstenaars of digitale hackers, verbinden een live-cam & laptop met het orgeltje om dierengeluiden als orgelklanken te laten horen op het plein. In feite evolueert de muziekrobot zo tot een vloeibaar monument waarrond buurten en gemeenschappen overleggen over het publiek hoorbare, over wat ze wel of niet als gemeenschap willen uitdrukken via klank.
De publieke muziekrobots zijn in dit scenario veel flexibeler dan de vroegere beiaard of orkestrion. Een vibrafoonrobot die in een park staat opgesteld kan bv. stil spelen en enkel hoorbaar zijn binnen een cirkel van 10 meter; een trompetrobot kan in niet-westerse toonaarden spelen om de verschillende culturele achtergronden van een buurt te laten horen; het internet of allerlei radar-, touch-interfaces kunnen aangesloten worden op zo'n instrumenten, etc. Een wijk of buurt kan dus een hedendaagse muziekautomaat inzetten voor een breed gamma aan doelen, gaande van puur functionele taken (het uur of de verkeersdrukte weergeven), over versterking van gemeenschappelijke ervaringen (geboortes, kermis, etc.) tot meer specifieke of individuele doelen (een artistieke installatie, een solo concert, etc.). Gelijklopend is inbreng mogelijk van zeer diverse groepen -van 'gewone' bewoners tot gespecialiseerde computernerds of professionele muzikanten- om de invulling van zo een vaste klankrobot op een publieke plek uit te werken.
Ik zie deze droom over publieke muziekrobots als een voortzetting en vernieuwing van de beiaardtraditie waarbij allerlei wijken en dorpen hun fysieke plaats in de wereld een eigen, specifieke klank geven met behulp van 'beiaard-robotjes'. Vernieuwing is er in het verleden al geweest in de beiaardwereld: denk maar aan de beiaarden in parken in de VS ter herdenking van oorlogen. Als we dit soort vernieuwingen combineren met praktijken uit klankkunst, locatiespecifieke muziekperformances, community music en robotbouw, komen we op een eigentijdse kunstvorm uit die past bij onze verzuchtingen naar meer inclusieve, democratische en ecologische gemeenschapsrituelen.
Zoals eerder geschreven, het momentum is er om openbare plaatsen samen vorm te geven, zeker nu we vermoedelijk evolueren naar een toekomst met minder (lawaaierige) auto's. Laten we deze kans grijpen en laat honderden klokken en muziekrobots luiden!
Hans Roels
(februari 2024)